کد مطلب:224201 شنبه 1 فروردين 1394 آمار بازدید:1030
مسجد بالاسر و صحن ها و...
مسجد بالا سر حرم محترم
این مسجد كه صفه آن به وسیله چهار شبكه نقره به دارالسیاده باز شده در بالای سر از كاشی های معرق 8 ضلعی و دیوارها و سقف آن پوشیده شده و قسمتی از سقف آینه كاری است و كف آن از مرمر سفید و الوان فرش شده طولش 4 و عرضش 6 ذرع و مسجد محل نماز حضرت امام رضا علیه السلام در سناباد بوده و یكی از آثار برجسته تاریخی اسلام است و از بركت حضرت ثامن الائمه در هر شبانه روزی در آنجا عبادت و نماز گزارده می شود.
صحن رضوی
حرم محترم رضوی دارای دو صحن بسیار وسیع است كه یك صحن آن از آثار صفویه و دیگری از قاجاریه است.
صحن قدیم یا آثار صفویه
این صحن در شمال روضه مطهره رضوی و پشت سر حرم قرار گرفته طول آن از مغرب به مشرق 76 ذرع و عرضش 60 ذرع به شكل مربع می شود در چهار طرف برابر هم چهار ایوان و درگاه بزرگ از چهار جهت ساخته شده كه دو تای آن ها یكی ایوان جنوبی است كه به حرم داخل می شود و دیگر ایوان شمالی است و در هر ایوان شرقی و غربی زاویه بزرگ درهای ورودی و خروجی صحن مقدس است بانی نیمه جنوبی این صحن امیر علی شیر وزیر سلطان حسین بایقرا نواده امیر تیمور است كه در سال 872 این قسمت از صحن را بنا نموده و درب صحن امیر علی شیر كشیك خانه دربانان است و در دیگر آن برابر بازار زرگرها در میانه قسمت جنوبی آن ایوان طلا واقع است.
ایوان طلای صحن قدیم
طول این ایوان از شرق به غرب 9 ذرع و عرضش 5 / 7 ذرع است و از سنگ مرمر فرش شده و ازاره آن مرمر یشم نما است و جزء نفایس به شمار می رود بالای ازاره كتیبه ای است به خط نستعلیق خوب كه بعضی احادیث راجع به فضیلت زیارت حضرت رضا علیه السلام در آن درج شده و بالای این كتیبه خشت های طلا به كار برده اند و در محراب ایوان قصیده ی 25 بیتی به خط طلا نقش شده كه مطلعش این است:
حبذا این منظر اعلی كه فردوس برین
بر در صحنش چه زائر از صداقت جبهه ساست
طلاكاری این ایوان از آثار نادر شاه افشار است كه ایوان را با گلدسته بالای آن طلا نموده در 1145 و بنای گلدسته از شاه طهماسب اول صفوی است.
ایوان طلای قدیم چهار غرفه فوقانی بالای چهار در نقره كه در ایوان است می باشد و
[ صفحه 198]
احادیثی در فضیلت زیارت حضرت ثامن الائمه علیه السلام در كتیبه آن ها به عربی نقش گردیده و در پایه قبلی ایوان طرف راه سقاخانه قصیده ای از ناصرالدین شاه به سنگ مرمر حجاری شده كه از آن جمله است:
بودی ز ازل ای سبب ایجاد عدم را
نزد ملك العرش تو مقصود حرم را
بر یك كف دست تو نهاده است خداوند
گرداب عتاب خود و دریای كرم را
تا آن جا كه گوید:
سلطانی عاصی است كه در دام معاصی است
رحمی كه عقوبت نه روا صید حرم را
در كتیبه سر در روی كاشی معرق سوره قرآن نوشته شده و در جبهه سر در به خط زرد ممتازی در روی كاشی معرق نگاشته شده؛
فی ایام دولت السلطان الاعظم و الخاقان المعظم ممالك رقاب الامم مولی ملوك العرب و العجم شاه سلطان حسین میرزا بایقرا خلد الله ملكه و پهلوی ایوان طلا دو كفشداری با شكوهی است كه كفشدارهای موظفی دارد و این رباعی از ناصرالدین شاه است كه در آن جا درج گردیده.
در طوس جلال كبریا می بینم
بی پرده تجلی خدا می بینم
در كفش كن حریم پور موسی
موسای كلیم با عصا می بینم
این رباعی دیگر از ناصرالدین شاه و آن جا نوشته شده:
بر درگهت ای سرور معبود صفات
اسكندر و من صرف نمودیم اوقات
بر همت من كجا رسد همت او
من خاك در تو جستم او آب حیات
این شعر نیز آن جا نوشته شده ولی گوینده را نشناختم:
در كفش كنت ستاده جبریل امین
جاروب كشد به گیسوی حورالعین
سازند غبار كفش زوار تو را
كحل البصر ملائك علیین
قسمت شمالی صحن قدیم
بیان شد كه نیمه قسمت جنوبی صحن كه در حقیقت سر در بارگاه رضوی بوده از آثار امیر علی شیر نوائی است و نیمه شمالی كه شاه عباس در كشیدن خیابان ساخته از آثار صفویه است و در جبهه سر در ایوان روبروی ایوان طلا به خط زرد بسیار زیبا نوشته:
امر بتعمیر هذه العمارة المباركة الرضویة السلطان الاعظم و الخاقان المعظم
[ صفحه 199]
مولی ملوك العرب و العجم السلطان بن السلطان ابوالمظفر شاه عباس الثانی الصفوی الموسوی الحسینی
بهادر خان 1059
این ایوان به ایوان عباسی مشهور است و در وضع ساختمانی و غرفه های آن مانند ایوان طلا است.
طول و عرض ایوان عباسی برابر با ایوان طلای مقابل آن است و تاریخ آن با خط ثلث در روی كاشی ها نوشته شده «تاریخ تسع و خمسین و الف 1059» و در میان محراب این ایوان روی كاشی این عبارت نگاشته شده قد امر بتعمیر هذه العمارة المباركة الرضویة السلطان الاعظم و الخاقان المعظم محمد شاه قاجار خلد الله ملكه
مناره های بارگاه رضوی
یكی از بدایع صنایع ایران ساختمان این دو مناره است كه یكی را در شمال صحن و دیگری را در جنوب صحن بالا برده و از هر كجا كه گنبد زراندود مقدس حضرت رضا علیه السلام را می نگریم ما بین دو مناره می بینیم این مناره یا گلدسته طلا محاذی و برابر با گلدسته ایوان طلا می باشد كه در مدت چهل روز به امر نادر شاه بنا و تذهیب شده و سبب تسریع در ساختمان را گویند نادر شاه در حرم مطهر رضوی حاجتی از خدا خواست و چون بیرون آمد و میان ایوان طلا رسید حاجتش بر آورده گردید ودر همان جا بنا خواست وامر كرد این دو مناره را چهل روزه بنا نموده و با خشت طلا تذهیب كنید و تاریخ اتمام آن ذی قعده 1145 می باشد.
در دو طرف شرقی و غربی صحن قدیم در ایوان شمال و جنوبی یا دو درگاه عالی بزرگ یا دو سر در علیا و سفلی ساخته شده كه طاق و بدنه های هر كدام از خارج و داخل با كاشی های معرق زیبا و ممتاز تزیین یافته و به آیات قرآنی و اخبار ترسیم گردیده و در جبهه سر در خیابان علیا به خط ثلث این رباعی نوشته:
در حضرت شه چه گفت باید لبیك
اینجا نه سلام رسم باشد نه علیك
این وادی قدس است نگهدار ادب
این عرش مقدس است فاخلع نعلیك
و در جبهه سر در صحن این دو بیت از غزل خواجه حافظ شیرازی به خط طلائی نگاشته شده:
قبر امام هشتم و سلطان دین رضا
از جان ببوس و بر در آن بارگاه باش
دستت نمی رسد كه بچینی گلی ز شاخ
باری به پای گلبن ایشان گیاه باش
و بالای سر در صحن خیابان سفلی سنگی است هلالی شكل كه در روی آن اشعاری حجاری
[ صفحه 200]
شده و مربوط به دوره شاه عباس صفوی است (1044)
در زمان شهنشه دوران
آن نسب بو تراب دین پرور
هاتفی گفت سال تاریخش
بهر فردوس ره بجو زین در (1044)
ساعت و نقاره خانه
ساعت بزرگی بالای سر در خیابان علیا نصب شده كه وقت را معین می كند و نقاره خانه دربار عظمت مدار رضوی در سر در خیابان سفلی می باشد كه هنوز به افتخار نام مقدسش نقاره می زنند اكنون محل ساعت عوض شده؟!
سقاخانه ی طلا
در وسط صحن قدیم و كنار جوی وسیع مقابل ایوان طلا سقاخانه نادری است كه به نام اسمعیل خان طلائی معروف شده و با صفحات طلا زینت شده از مختصات این سقاخانه سنگ آب آن جا است كه از یك پارچه سنگ مرمر نفیسی است و به اندازه 75 سانت گنجایش دارد كه به امر نادر شاه آن را از هرات آورده و این جا قرار داده و نادر شاه از مزرعه دهشك مالك بوده وقف این سقاخانه نموده است.
صحن جدید
این صحن كه در امتداد پائین پای مبارك واقع از آثار فتحعلی شاه قاجار است كه در طرف مشرق روضه می باشد طول آن از مغرب به مشرق 73 ذرع عرضش 49 ذرع مجموع آن 3528 ذرع مربع می باشد.
این بنادر 1233 برپا شده و در 1260 حاجی میرزا موسی خان متولی باشی آستانه قدس در دوره سلطنت محمد شاه قاجار به كاشی كاری و زینت آن پرداخته است. صحن جدید به اسلوب صحن قدیم ساخته شده و ایوان آن به دارالسعاده متصل می شود و طول ایوانش 10 ذرع و عرض آن 6 ذرع و طلای آن به امر ناصرالدین شاه در دوره تولیت میرزا محمد حسین عضدالملك و حكومت حسام السلطنه انجام یافته (1282) زمین ایوان ها یا ازاره از سنگ مرمر است و در كتیبه آن با خط طلا 38 بیت نگاشته كه مطلع آن این است:
این بارگاه كیست كه از خاك پاك طوس
انوار او فكنده به عرش برین عكوس
وسط این صحن به جای آب و سقاخانه باغچه ای بسیار زیبا و حوض آبی است و یك سقاخانه یكپارچه از سنگ سیاه از طرف میرزا رضا خان مؤتمن السلطنه تقدیم و نصب شده.
و اطراف هر صحن بالغ بر 150 حجره و غرفه است كه هر یك مقبره یكی از اخیار و یا علماء می باشد و غرفات فوقانی آن دست دفتر آستانه است و زمین هر دو صحن از سنگهای بزرگ سیاه فرش شده است.
[ صفحه 201]
سر در غربی صحن عتیق
ارتفاع سر در مذكور 10 / 24 متر
عرض دهنه سر در مذكور 9 / 6 متر
تا سالهای 1339 قمری - 1297 شمسی رباعی زیر (منسوب به میرزا سعید خان مؤتمن ملك كه از سال 1290 تا 1297 سمت متولی باشی آستان مقدسه را داشته و بعدا به وزارت امور خارجه منصوب گردیده) با خط ثلث روی كاشی زمینه لاجوردی كه به سال 1292 قمری نوشته شده بود به چشم می خورد:
در حضرت شه چه گفت باید لبیك
اینجا نه سلام رسم باشد نه علیك
این وادی قدس است نگهدار ادب
وین عرش مقدس است فاخلع نعلیك
در اثر گذشت زمان خصوصا تیراندازی های بعضی جهال ماجراجو كه بمباران سال 1330 را درپی داشت اغلب خشت های كاشی صحنین مقدس ریخته بود و این سر در نیز به همان سرنوشت دچار شد و خشت های آن افتاده و به شكلی نامأنوس جلوه داشت و چون در اثر وضع آشفته ای كه در آستان قدس پیش آمده بود برای انجام تعمیرات لازم بودجه ای وجود نداشت این وضع تأثرانگیز تا مدتی ادامه داشت.
خوشبختانه در اواخر 1339 و اوایل 1340 قمری بود كه حاج محمدعلی تاجر ممقانی كه یكی از خدام كشیك چهارم آستان قدس بود با خلوص نیت مبالغی وجه نقد در اختیار مرحوم میرزا عبدالله طاهری متولی جامع گوهرشاد پدر آقای محسن طاهری متولی مسجد گوهرشاد قرار داد و از ایشان تعمیر ایوان مورد بحث را تقاضا و جدا خواست كه این كار محرمانه و بدون ذكر نام و نشان آن مرد خیر انجام پذیرد و كسی از اسم بانی تعمیر مطلع نگردد مرحوم طاهری متولی مسجد جامع نیز متقابلا استدعای او را اجابت و سعی بلیغ و اهتمام كافی در تعمیر و كاشی كاری و مقرنس بندی طاق ایوان مذكور (و دو مورد دیگر) نمود و تا زنده بود كسی از بانی تعمیر اطلاعی نداشت.
وچون خشت های كاشی رباعی مرحوم میرزا سعید خان وزیر كه شرح آن در بالا مذكور افتاد در اثر اصابت گلوله های مسلسل روس های تزاری ریخته بود وقابل تعمیر ومرمت تشخیص
[ صفحه 202]
داده نشد بر حسب تقاضای بانی مرحوم طاهری طاب ثراه دستور داد در وسط و پیشانی سر در نام مبارك حضرت ثامن الائمه علیه آلاف التحیه را به شكلی كه هم اكنون در سر جلوه گر است با دو بیت از غزلی كه منسوب به خواجه شیراز است بنویسند كه فعلا چون مهر تابان به شرح زیر نمایان و چشم بیننده را روشن تر از روشن می سازد:
در وسط سر در به خط نستعلیق جلی نوشته شده:
السلطان ابوالحسن علی بن موسی الرضا (ع)
در سمت جنوب سر در
قبر امام هشتم و سلطان دین رضا
در سمت شمال سر در
از جان ببوس و بر در آن بارگاه باش
در سمت جنوب سر در
امروز زنده ام به ولای تو یا علی
در سمت شمال سر در
فردا به روح پاك امامان گواه باش
این خطوط به خط مرحوم میرزا غلامحسین كیمیا قلم كتیبه نویس آستان قدس است كه به منصب موید دفتری آستان قدس مفتخر و از خوشنویسان نستعلیق سال های اخیر است كه آثارش در رواق های مباركه و صحنین مقدس زیاد به چشم می خورد.
به محاذات نوشته های مذكور آیه مباركه نور تا بكل شی علیم روی كاشی معمولی با خط شبیه به نسخ و مخلوطی از ثلث نوشته شده و در آخر كتیبه رقم طاهر الرضوی 1340 دیده می شود (یادآوری استاد محترم آقای هروی در حدیقة الرضویه كه به سال 1324 شمسی چاپ شده در پیشانی این سر در همان رباعی میرزا سعید خان وزیر را مرقوم داشته اند در صورتی كه 24 سال جلوتر رباعی مذكور حذف و به جای آن نام مبارك حضرت به شرح بالا نوشته شده بوده است).
مرحوم میرزا طاهر رضوی مصنع التولیه یكی از هنرمندان متدین و مسلمانی با اخلاص و ساعت ساز آستان قدس رضوی بود كه خط نسخ و ثلث را خوب می نوشت و در امور ساعت سازی و سایر هنرهای مستظرفه وارد بود و اشعاری در مراثی ائمه طاهرین سلام الله علیهم اجمعین دارد كه به چاپ رسیده است.
(كلمه مباركه الله كه در سر طوق گنبد جامع گوهرشاد نصب است و از اطراف دیده می شود از هنر نمائی های این مرد است كه از آهن تهیه كرده است).
باید خداوند منان را شاكر بود كه كتیبه درونی این ایوان كه به خط زیبای ثلث و از كاشی های معرق دوره صفوی با متن سفید و زمینه لاجوردی است و از جنوب داخل ایوان شروع و قسمت شرقی و شمالی ایوان را به این حدیث شریف طی می كند: از حوادث دوران صدمه ای ندیده است.
[ صفحه 203]
عن جابر بن عبدالله الانصاری رضی الله عنه قال لما نزل قوله تعالی یا ایها الذین آمنوا اطیعوا الله و اطیعوا الرسول و اولی الامر منكم قلت یا رسول الله قد عرفنا الله و رسوله فمن اولی الامر الذین قرن الله طاعتك بطاعتهم فقال صلی الله علیه و آله هم خلفائی یا جابر و ائمة المسلمین بعدی اولهم علی بن ابیطالب ثم الحسن ثم الحسین ثم علی بن الحسین ثم محمدبن علی المعروف فی التورة بالباقر السید البار الامین و ستدركه یا جابر فاذا لقیته فاقرأه السلام منی ثم الصادق جعفر بن محمد ثم موسی بن جعفر ثم علی بن موسی ثم محمدبن علی ثم علی بن محمد ثم حسن بن علی ثم محمدبن الحسن و اكفنی محمد سمری طاهر الرضوی. تعمیر شد 1340 و بقیه این حدیث شریف ذیلا درج می شود:
قال جابر فقلنا یا رسول الله فهل لشیعته انتفاع فی غیبته به فقال صلی الله علیه و آله و الذی بعثنی بالنبوة انهم یستضیئون بنوره و ینفعون بولایته فی غیبته كانتفاعهم بالشمس و ان تخللها السحاب یا جابر هذا مكنون سرالله و مخزون علم الله فاكتمها الاعن اهله كتبه راجیا الی الله عنایت الله.
در تیزه زیر طاق ایوان مذكور كه به دو طرف سرازیر شده مرقوم رفته است و بالتمام كاشی معرق به خط سفید و زمینه لاجوردی است كه قطعا مربوط به دوره شاه عباس ثانی است.
زیرا به طوری كه ملاحظه می شود نویسنده این كتیبه عنایت الله است و این عنایت الله همان كسی است كه كتیبه ایوان بازار معروف نقره سازها واقع در شرق صحن عتیق را كه جنب غرفه راهرو نقاره خانه است و به بست پائین خیابان می رود در سال 1059 نوشته است و كلمات و حروف و اسلوب هر دو خط با یكدیگر مطابقت كلی دارد.
در بالای در چوبی این ایوان كه به صحن مقدس عتیق داخل می شود سطور ذیل روی سنگ مرمر یكپارچه ای كه برجسته كنده كاری شده دیده می شود.
امر بتجدید هذا الباب المبارك العباسی السلطان الاعظم و الخاقان الاكرم و مالك رقاب الامم مولی ملوك العرب و العجم السلطان بن السلطان بن السلطان و الخاقان بن الخاقان بن الخاقان ابوالمظفر شاه عباس الثانی الموسوی الصفوی الحسینی بهادر خان خلد الله ملكه.
و با خط ریزتر به نستعلیق این جملات كنده كاری شده و به چشم می خورد.
[ صفحه 204]
به سعی ذره خاكسار علی قباد ایشیك آغاسی باشی حرم عالیه كتبه محمد رضا الامامی به معماری استاد محمد شریف ولد استاد عرب معمار شیرازی فی سنة 1077.
تذكر: (ایشیك آغاسی باشی - یعنی سر داروغه دیوانخانه اندرون بزرگ شاه).
در اینجا از كلمات امر به تجدید هذا الباب باید استفاده كرد كه قبل از به كار گذاشتن این در در دیگری بوده كه به مرور ایام و سوانح دوران شكسته و مندرس بوده است كه در سال 1077 تجدد شده و به حمد الله از تاریخ نصب این در كه تا زمان حاضر سیصد و هشتاد سال گذشته با اتفاقات گوناگون كه رخ نموده رخنه ای بر آن وارد نشده است.
پس به این استناد (كه چون دری چوبی با انواع پیش آمدها سیصد سال به حال اولیه باقیمانده) می توان گفت اصل بنای سردر و درب قبلی مربوط به دوره صفوی نبوده و سال های قبل از آن تاریخ یعنی در دوران امیر علیشیر نوائی و به همت والای او كه در حدود سال های 870 قمری می زیسته بنیان شده است كه راجع به این موضوع به خواست خداوند كریم و توجه حضرت ولی نعمت اعظم ارواحنا فداه در كتابی كه در دست نگارش دارم مراتب را مستدلا روشن و به عرض خواهم رسانید.
در دیوار شرقی داخل این ایوان به طرف راست در ورودی به صحن مقدس سنگ مرمری به طول تقریبی یك متر و نیم و عرض تقریبی 60 تا 70 سانتیمتر نصب است كه اطراف آن كاشی كاری معمولی است و روی سنگ مذكور این مطالب به خط زیبای محمد الموسوی صنیع التولیه كتیبه نویس رواق مطهر و برجسته كنده كاری شده است.
در عهد دولت جاوید مدت بندگان اعلی حضرت اقدس شاهنشاه اسلامیان پناه السلطان بن السلطان بن السلطان بن السلطان و الخاقان بن الخاقان بن الخاقان بن الخاقان السلطان مظفرالدین شاه قاجار خلد الله ملكه و اوان صدارت حضرت مستطاب اجل امجد اشرف افخم اكرم میرزا علی اصغر خان صدراعظم دام ظله العالی این چاكر دربار معدلت مدار و حاجب آستان قدس سر كار فیض آثار محمد رضا صدیق الدوله متولی باشی بر حسب امر قدر قدرت ملوكانه به تعمیر و تنظیف صحنین مبارك و نهر خیابان علیا و سفلی و احداث طاحونه و چراغ ها و طارمیهای كنار نهر پرداخت و به خیابان مظفریه موسوم ساخت فی شهر رجب المرجب 1317 كتبه محمد موسوی صنیع التولیه [1] .
متأسفانه از این آثار خیریه كه مرحوم صدیق الدوله در سنگ مزبور به یادگار گذارده
[ صفحه 205]
فقط طاحونه اش (آسیا) تا سال 1344 قمری باقی بود. فعلا در بالا خیابان نا رسیده به گل كاری كوچه ای است كه رو به روی آسیای مزبور بوده و بدین جهت به كوچه سر آسیا مشهور است) در این سال آقای مهام شهردار مشهد به عنوان زیبائی نهر خیابان و شهر طاحونه مزبور را خراب كرد لكن از طارمیها بنده از طفولیت آثاری ندیده ام و نام خیابان هم هیچ گاه موسوم به مظفریه نگردید و به همان نام بالا خیابان تا كنون باقی و گاهی هم به نام خیابان نادری خوانده و گفته می شود.
در طرف در ورودی به صحن عتیق (یعنی حد شرقی ایوان مزبور) سنگ مرمر بسیار عالی و یكپارچه دیگری نصب است كه اطراف آن نیز كاشی كاری است و این اشعار نغز كه گوینده آن مرحوم صبوری ملك الشعراء آستان قدس (پدر مرحوم ملك الشعراء بهار) و نویسنده آن مرحوم میرزا ابوالقاسم خوشنویس باشی آستانه مقدسه به منبت محمد تقی موسوی است به خط نستعلیق فوق العاده زیبائی برجسته كنده كاری شده است كه در نوع خود بی نظیر یا لااقل كم نظیر است.
جنات تجری من تحتها الانهار
در حریم زاده موسی كه خاك درگهش
چون دم عیسی بن مریم شد شفا بخش علیل
آن كه بر دربار او از بهر حاجت روز و شب
جسته مرد و زن پناه و گشته انس و جان دخیل
در زمان شاه خورشید افسر جمشید جاه
كز شهانش در عدالت نیست نوشروان عدیل
شاه پیل افكن مظفرشه كه روزگار زار
زخم تیغ تیز او را بر نتابد پشت پیل
و اندران دوران كه اقلیم خراسان را جمال
شاهزاده داده چون فردوس از خلق جمیل
نیرالدوله سر نام آوران سلطان حسین
آنكه آمد دوده قاجار را خیر السلیل
با دل دریا نوالش بحر را گویم لئیم
با كف دینار بارش ابر را خوانم بخیل
فخر ابناء سلاطین است از نسل و نژاد
تاج اولاد خواقین است از اصل اصیل
خواست چون ماند بدین درگاه از او آثار خیر
كایزد باقی بقای جمله را بادا كفیل
كوه ها از خمت والای خود بركند و راه
سهل بر ابناء ثروت كرد و ابناء السبیل
در شریف آباد كرد این شه نژاد با شرف
شاه راه مستقیم آن سنگلاخ مستطیل
سلسبیلی كرد جاری پس در این دربار قدس
كش طبیعت همچو كافور و مزاجش زنجبیل
در چنین صحنی كه آمد از طراوت چون بهشت
سلسبیلی این چنین بایست جاویدان سبیل
[ صفحه 206]
گر سكندر سوی این عین الشرف می برد راه
خضر آمد جان عین الحیوة او را دخیل
آتش اندوه و غم بر دل كند آن آب سرد
چون ز آب رحمت آتش، بر تن و جان خلیل
این یكی كارش كزو دایم رضا بادا رضا
كارهای دیگرش را نیز بشمر زین قبیل
كشوری ز اجرای آب این شهریار آباد كرد
در دو عالم پاك یزدانش دهاد اجر جزیل
الغرض تاریخ سالش را صبوری مصرعی
جستجو می كرد از طبع روان تر ز آب نیل
سر برآورد از میان چون آب شد تاریخ سال
در بهشت آمد سبیل آب زلال سلسبیل
گر دگر تاریخ می خواهی روان مانند آب
یكهزار و سیصد است و بیست اندر بارس ئیل
مرحوم میرزا محمد كاظم صبوری ملك الشعراء آستان قدس پدر مرحوم محمد تقی ملك الشعراء بهار استاد دانشگاه تهران است كه در سال های 1326 شمسی 1367 قمری به وزارت فرهنگ منصوب و در اردیبهشت سال 1330 شمسی بدرود حیوة گفت.
شریف آباد در سی كیلومتری (پنج فرسخی مشهد واقع است كه كتل آن ضرب المثل خراسانی ها است این راه كه بیش از 24 كیلومتر آن در كوهستان واقع شده از راه های بسیار قدیمی مشهد و طوس است، چون عبور و مرور كاروان از این راه به صعوبت انجام می شد در 1320 قمری یا 1280 شمسی به همت و پول نیرالدوله تسطیح و مرمت گردید و بعدا برای اینكه این راه اتومبیل رو گردد در سال های 1340 - 1336 قمری از مشهد تا شاه تقی مرمت و سنگ فرش گردید كه آثار سنگ فرش مستحكم آن هم اكنون باقی و برقرار است.
و لكن به واسطه فراز و نشیب ها و پرتگاه ها و گردنه ها اكثرا اتومبیل ها نمی شد راه را بدون سانحه ای طی كنند و هر آن بیم خطر و تصادف می بود لذا در سال های 1312 - 1311 شمسی این راه متروك شد و راه جدید مشهد تهران از طریق خواجه اباصلت و سنگ بست به قریه باغچه و دلبران به شاه تقی كه دو راهی تربت و تهران است به وسیله وزارت راه كشیده شد گرچه این راه قریب سی و پنج شش كیلومتر دور شده اما چون كوهستانی نیست خطراتی نداشته و در آتیه نیز نخواهد داشت.
و اما آب قنات موضوع قصیده
این آب همه جا از سمت شمالی خیابان علیا جریان داشت و در هر دویست سیصد متر فاصله تلمبه ای دستی روی چاه های آن نصب شده بود كه به مصرف شرب اهالی می رسد و سپس برای زیبائی خیابان
[ صفحه 207]
و شرب و وضوی زوار به صحن عتیق وارد می شد ابتدا به چهار حوض اطراف سقاخانه نادری می ریخت و سپس به پائین خیابان می رفت.
متأسفانه از سال های 1312 شمسی به بعد چون این قنات و قنوات درویش بیگ و آصف الدوله و ركن الدوله به اجاره شهرداری مشهد واگذار شد بر اثر عدم توجه به لایروبی و ثنقیه و بالاخره كسر و نقصان آب های زیرزمینی آب آن خشك و مجرای ورود آب به صحن مقدس نیز در سال 1327 خورشیدی به علت تغییر تسطیح صحن مقدس عتیق و نهر خیابان (كه در جای خود بحث خواهد شد) مسدود و مجاری داخلی شهر نیز از بین رفت.
بالجمله اشتهار این سردر به سر در ساعت به شرح زیر است:
ساعت بزرگی به سال 1319 قمری 1278 شمسی مظفرالدین شاه قاجار تقدیم آستان مقدسه داشته بود كه از چهار سوی اوقات را می نمود و زنگ آن به طوری پر صدا و جالب بود كه شب ها تمام فضای شهر مقدس مشهد را فرا می گرفت ساعت مزبور روی این ایوان و ایوان داخل صحن مقدس عتیق بود. ساعت مذكور به سال 1336 خورشیدی در زمان نیابت تولیت آقای دكتر شادمان به صحن نو انتقال یافت كه هم اكنون ما بین ایوان جنوبی صحن نو و نمای شمالی موزه آستان قدس به همان هیئت و شكل سابق به كار گذارده شده النهایه رو كش آهنی سرخ رنگ آن كه در اثر شصت سال تابیدن آفتاب و بارش باران اسقاط شده بود بعد از نصب در محل فعلی تجدید آهن كوبی شد و به رنگ سربی فعلی در آمد. و اما به جای ساعت مزبور ساعت فعلی را كه صفحه آن به فارسی نوشته شده در زمان نیابت تولیت آقای محمود بدر به سال 1327 شمسی كه این جانب ریاست بودجه آستان قدس را داشتم از انگلستان خریداری نمودند و ارزش آن از بودجه آستان مقدسه پرداخت گردید.
این ساعت در سال 1336 شمسی در محل ساعت قبلی نصب شد و اطراف آن به شكل بسیار زیبائی كه هم اكنون مورد ملاحظه همگان است به وسیله استادان كاشی ساز خراسانی به كاشی معرق ساختمان گردید كه جدا می توان گفت از نفایس كاشی كاری این عصر به شمار می رود و تا حدی بر معرق سازی عصر صفوی رجحان دارد.
بر درب نقره طرف صحن قدیم رضوی نوشته است:
من سره ان یری قبرا برؤیته
یفرج الله عمن زاره كربه
فلیأت ذالقبر ان الله اسكنه
سلالة من نبی الله منتجبه
[ صفحه 208]
بارگاه قدس رضوی بزرگترین مخزن و منبع درآمد كشور از یك طرف و بهترین موزه عالی بی نظیر كشور ایران می باشد كه ذخایر قیمتی آن روز افزون است و موقوفات و صدقات و هدایا مردم مسلمان به پیشگاه حضرت امام رضا علیه السلام همه روزه طبق آمار و صورت حساب ماهیانه آستان قدس روی هم انباشته و توده و تراكم می گردد كه باید به نام بزرگترین صدقات جاریه اسلامی در كشور ایران نام برد و گفت این سرمایه بی نظیر موجب افتخار و ذخایر ارزنده ملت اسلام است.
كشورهای راقیه برای به دست آوردن ارز رقاصان و هنرمندان و دغلان و بی سر و پایان را برای مسخره گی آماده می سازند و به آن ها مدال افتخار می دهند كه ارز به كشور انگلیس بیاورند.
ملت اسلام با داشتن بزرگترین شخصیت های آسمانی كه مزار و بارگاهشان مطاف میلیون ها مردم مسلمان است روزانه ارز زوار خارجی را بر ذخایر كشور می افزایند و افراد مسلمان ارزنده ترین اموال و اثاثیه خود را تقدیم این آستان نموده مخزن بی نظیر موقوفات آستان رضوی را تكمیل می نمایند و نظر سیاهان و مورخین جهان را جلب می نمایند.
ما را عقیده بر این است كه باید موقوفات امام رضا علیه السلام را در اسلام یكی از بزرگترین مركز جاری جهان بشریت شناخت كه از روی عقیده و ایمان خالص ترین اموال پاك مردم و اشیاء گرانبهای آن ها تمركز می یابد.
ما درباره صدقات اسلام كه بزرگترین صدقات بشری می توان به حساب برد صدقات قربانی حج را می شناسیم و مكرر در روزنامه ندای حق نوشته ایم كه باید مسلخ بزرگ و سرد خانه عظیم و كارخانه بزرگ كنسروسازی در منی تهیه شود كه بتواند از یك میلیون و نیم گوسفند ملیاردها جعبه كنسرو تهیه كند به جهان اسلام و بینوایان غیر مسلمان در سال صدقه بدهد.
كنیز حضرت گفته:
سعیا لطوس و من اضحی بها قطنا
من عترة المصطفی ابقی لنا حزنا
اعن اباالحسن المأمون ان له
حقا علی كل من اضحی بها شجنا
در حضرت شه چه گفت باید لبیك
این جا نه سلام رسم باشد نه علیك
این وادی قدس است نگهدار ادب
این عرش مقدس است فاخلع نعلیك
[ صفحه 209]
این مسجد كه صفه آن به وسیله چهار شبكه نقره به دارالسیاده باز شده در بالای سر از كاشی های معرق 8 ضلعی و دیوارها و سقف آن پوشیده شده و قسمتی از سقف آینه كاری است و كف آن از مرمر سفید و الوان فرش شده طولش 4 و عرضش 6 ذرع و مسجد محل نماز حضرت امام رضا علیه السلام در سناباد بوده و یكی از آثار برجسته تاریخی اسلام است و از بركت حضرت ثامن الائمه در هر شبانه روزی در آنجا عبادت و نماز گزارده می شود.
صحن رضوی
حرم محترم رضوی دارای دو صحن بسیار وسیع است كه یك صحن آن از آثار صفویه و دیگری از قاجاریه است.
صحن قدیم یا آثار صفویه
این صحن در شمال روضه مطهره رضوی و پشت سر حرم قرار گرفته طول آن از مغرب به مشرق 76 ذرع و عرضش 60 ذرع به شكل مربع می شود در چهار طرف برابر هم چهار ایوان و درگاه بزرگ از چهار جهت ساخته شده كه دو تای آن ها یكی ایوان جنوبی است كه به حرم داخل می شود و دیگر ایوان شمالی است و در هر ایوان شرقی و غربی زاویه بزرگ درهای ورودی و خروجی صحن مقدس است بانی نیمه جنوبی این صحن امیر علی شیر وزیر سلطان حسین بایقرا نواده امیر تیمور است كه در سال 872 این قسمت از صحن را بنا نموده و درب صحن امیر علی شیر كشیك خانه دربانان است و در دیگر آن برابر بازار زرگرها در میانه قسمت جنوبی آن ایوان طلا واقع است.
ایوان طلای صحن قدیم
طول این ایوان از شرق به غرب 9 ذرع و عرضش 5 / 7 ذرع است و از سنگ مرمر فرش شده و ازاره آن مرمر یشم نما است و جزء نفایس به شمار می رود بالای ازاره كتیبه ای است به خط نستعلیق خوب كه بعضی احادیث راجع به فضیلت زیارت حضرت رضا علیه السلام در آن درج شده و بالای این كتیبه خشت های طلا به كار برده اند و در محراب ایوان قصیده ی 25 بیتی به خط طلا نقش شده كه مطلعش این است:
حبذا این منظر اعلی كه فردوس برین
بر در صحنش چه زائر از صداقت جبهه ساست
طلاكاری این ایوان از آثار نادر شاه افشار است كه ایوان را با گلدسته بالای آن طلا نموده در 1145 و بنای گلدسته از شاه طهماسب اول صفوی است.
ایوان طلای قدیم چهار غرفه فوقانی بالای چهار در نقره كه در ایوان است می باشد و
[ صفحه 198]
احادیثی در فضیلت زیارت حضرت ثامن الائمه علیه السلام در كتیبه آن ها به عربی نقش گردیده و در پایه قبلی ایوان طرف راه سقاخانه قصیده ای از ناصرالدین شاه به سنگ مرمر حجاری شده كه از آن جمله است:
بودی ز ازل ای سبب ایجاد عدم را
نزد ملك العرش تو مقصود حرم را
بر یك كف دست تو نهاده است خداوند
گرداب عتاب خود و دریای كرم را
تا آن جا كه گوید:
سلطانی عاصی است كه در دام معاصی است
رحمی كه عقوبت نه روا صید حرم را
در كتیبه سر در روی كاشی معرق سوره قرآن نوشته شده و در جبهه سر در به خط زرد ممتازی در روی كاشی معرق نگاشته شده؛
فی ایام دولت السلطان الاعظم و الخاقان المعظم ممالك رقاب الامم مولی ملوك العرب و العجم شاه سلطان حسین میرزا بایقرا خلد الله ملكه و پهلوی ایوان طلا دو كفشداری با شكوهی است كه كفشدارهای موظفی دارد و این رباعی از ناصرالدین شاه است كه در آن جا درج گردیده.
در طوس جلال كبریا می بینم
بی پرده تجلی خدا می بینم
در كفش كن حریم پور موسی
موسای كلیم با عصا می بینم
این رباعی دیگر از ناصرالدین شاه و آن جا نوشته شده:
بر درگهت ای سرور معبود صفات
اسكندر و من صرف نمودیم اوقات
بر همت من كجا رسد همت او
من خاك در تو جستم او آب حیات
این شعر نیز آن جا نوشته شده ولی گوینده را نشناختم:
در كفش كنت ستاده جبریل امین
جاروب كشد به گیسوی حورالعین
سازند غبار كفش زوار تو را
كحل البصر ملائك علیین
قسمت شمالی صحن قدیم
بیان شد كه نیمه قسمت جنوبی صحن كه در حقیقت سر در بارگاه رضوی بوده از آثار امیر علی شیر نوائی است و نیمه شمالی كه شاه عباس در كشیدن خیابان ساخته از آثار صفویه است و در جبهه سر در ایوان روبروی ایوان طلا به خط زرد بسیار زیبا نوشته:
امر بتعمیر هذه العمارة المباركة الرضویة السلطان الاعظم و الخاقان المعظم
[ صفحه 199]
مولی ملوك العرب و العجم السلطان بن السلطان ابوالمظفر شاه عباس الثانی الصفوی الموسوی الحسینی
بهادر خان 1059
این ایوان به ایوان عباسی مشهور است و در وضع ساختمانی و غرفه های آن مانند ایوان طلا است.
طول و عرض ایوان عباسی برابر با ایوان طلای مقابل آن است و تاریخ آن با خط ثلث در روی كاشی ها نوشته شده «تاریخ تسع و خمسین و الف 1059» و در میان محراب این ایوان روی كاشی این عبارت نگاشته شده قد امر بتعمیر هذه العمارة المباركة الرضویة السلطان الاعظم و الخاقان المعظم محمد شاه قاجار خلد الله ملكه
مناره های بارگاه رضوی
یكی از بدایع صنایع ایران ساختمان این دو مناره است كه یكی را در شمال صحن و دیگری را در جنوب صحن بالا برده و از هر كجا كه گنبد زراندود مقدس حضرت رضا علیه السلام را می نگریم ما بین دو مناره می بینیم این مناره یا گلدسته طلا محاذی و برابر با گلدسته ایوان طلا می باشد كه در مدت چهل روز به امر نادر شاه بنا و تذهیب شده و سبب تسریع در ساختمان را گویند نادر شاه در حرم مطهر رضوی حاجتی از خدا خواست و چون بیرون آمد و میان ایوان طلا رسید حاجتش بر آورده گردید ودر همان جا بنا خواست وامر كرد این دو مناره را چهل روزه بنا نموده و با خشت طلا تذهیب كنید و تاریخ اتمام آن ذی قعده 1145 می باشد.
در دو طرف شرقی و غربی صحن قدیم در ایوان شمال و جنوبی یا دو درگاه عالی بزرگ یا دو سر در علیا و سفلی ساخته شده كه طاق و بدنه های هر كدام از خارج و داخل با كاشی های معرق زیبا و ممتاز تزیین یافته و به آیات قرآنی و اخبار ترسیم گردیده و در جبهه سر در خیابان علیا به خط ثلث این رباعی نوشته:
در حضرت شه چه گفت باید لبیك
اینجا نه سلام رسم باشد نه علیك
این وادی قدس است نگهدار ادب
این عرش مقدس است فاخلع نعلیك
و در جبهه سر در صحن این دو بیت از غزل خواجه حافظ شیرازی به خط طلائی نگاشته شده:
قبر امام هشتم و سلطان دین رضا
از جان ببوس و بر در آن بارگاه باش
دستت نمی رسد كه بچینی گلی ز شاخ
باری به پای گلبن ایشان گیاه باش
و بالای سر در صحن خیابان سفلی سنگی است هلالی شكل كه در روی آن اشعاری حجاری
[ صفحه 200]
شده و مربوط به دوره شاه عباس صفوی است (1044)
در زمان شهنشه دوران
آن نسب بو تراب دین پرور
هاتفی گفت سال تاریخش
بهر فردوس ره بجو زین در (1044)
ساعت و نقاره خانه
ساعت بزرگی بالای سر در خیابان علیا نصب شده كه وقت را معین می كند و نقاره خانه دربار عظمت مدار رضوی در سر در خیابان سفلی می باشد كه هنوز به افتخار نام مقدسش نقاره می زنند اكنون محل ساعت عوض شده؟!
سقاخانه ی طلا
در وسط صحن قدیم و كنار جوی وسیع مقابل ایوان طلا سقاخانه نادری است كه به نام اسمعیل خان طلائی معروف شده و با صفحات طلا زینت شده از مختصات این سقاخانه سنگ آب آن جا است كه از یك پارچه سنگ مرمر نفیسی است و به اندازه 75 سانت گنجایش دارد كه به امر نادر شاه آن را از هرات آورده و این جا قرار داده و نادر شاه از مزرعه دهشك مالك بوده وقف این سقاخانه نموده است.
صحن جدید
این صحن كه در امتداد پائین پای مبارك واقع از آثار فتحعلی شاه قاجار است كه در طرف مشرق روضه می باشد طول آن از مغرب به مشرق 73 ذرع عرضش 49 ذرع مجموع آن 3528 ذرع مربع می باشد.
این بنادر 1233 برپا شده و در 1260 حاجی میرزا موسی خان متولی باشی آستانه قدس در دوره سلطنت محمد شاه قاجار به كاشی كاری و زینت آن پرداخته است. صحن جدید به اسلوب صحن قدیم ساخته شده و ایوان آن به دارالسعاده متصل می شود و طول ایوانش 10 ذرع و عرض آن 6 ذرع و طلای آن به امر ناصرالدین شاه در دوره تولیت میرزا محمد حسین عضدالملك و حكومت حسام السلطنه انجام یافته (1282) زمین ایوان ها یا ازاره از سنگ مرمر است و در كتیبه آن با خط طلا 38 بیت نگاشته كه مطلع آن این است:
این بارگاه كیست كه از خاك پاك طوس
انوار او فكنده به عرش برین عكوس
وسط این صحن به جای آب و سقاخانه باغچه ای بسیار زیبا و حوض آبی است و یك سقاخانه یكپارچه از سنگ سیاه از طرف میرزا رضا خان مؤتمن السلطنه تقدیم و نصب شده.
و اطراف هر صحن بالغ بر 150 حجره و غرفه است كه هر یك مقبره یكی از اخیار و یا علماء می باشد و غرفات فوقانی آن دست دفتر آستانه است و زمین هر دو صحن از سنگهای بزرگ سیاه فرش شده است.
[ صفحه 201]
سر در غربی صحن عتیق
ارتفاع سر در مذكور 10 / 24 متر
عرض دهنه سر در مذكور 9 / 6 متر
تا سالهای 1339 قمری - 1297 شمسی رباعی زیر (منسوب به میرزا سعید خان مؤتمن ملك كه از سال 1290 تا 1297 سمت متولی باشی آستان مقدسه را داشته و بعدا به وزارت امور خارجه منصوب گردیده) با خط ثلث روی كاشی زمینه لاجوردی كه به سال 1292 قمری نوشته شده بود به چشم می خورد:
در حضرت شه چه گفت باید لبیك
اینجا نه سلام رسم باشد نه علیك
این وادی قدس است نگهدار ادب
وین عرش مقدس است فاخلع نعلیك
در اثر گذشت زمان خصوصا تیراندازی های بعضی جهال ماجراجو كه بمباران سال 1330 را درپی داشت اغلب خشت های كاشی صحنین مقدس ریخته بود و این سر در نیز به همان سرنوشت دچار شد و خشت های آن افتاده و به شكلی نامأنوس جلوه داشت و چون در اثر وضع آشفته ای كه در آستان قدس پیش آمده بود برای انجام تعمیرات لازم بودجه ای وجود نداشت این وضع تأثرانگیز تا مدتی ادامه داشت.
خوشبختانه در اواخر 1339 و اوایل 1340 قمری بود كه حاج محمدعلی تاجر ممقانی كه یكی از خدام كشیك چهارم آستان قدس بود با خلوص نیت مبالغی وجه نقد در اختیار مرحوم میرزا عبدالله طاهری متولی جامع گوهرشاد پدر آقای محسن طاهری متولی مسجد گوهرشاد قرار داد و از ایشان تعمیر ایوان مورد بحث را تقاضا و جدا خواست كه این كار محرمانه و بدون ذكر نام و نشان آن مرد خیر انجام پذیرد و كسی از اسم بانی تعمیر مطلع نگردد مرحوم طاهری متولی مسجد جامع نیز متقابلا استدعای او را اجابت و سعی بلیغ و اهتمام كافی در تعمیر و كاشی كاری و مقرنس بندی طاق ایوان مذكور (و دو مورد دیگر) نمود و تا زنده بود كسی از بانی تعمیر اطلاعی نداشت.
وچون خشت های كاشی رباعی مرحوم میرزا سعید خان وزیر كه شرح آن در بالا مذكور افتاد در اثر اصابت گلوله های مسلسل روس های تزاری ریخته بود وقابل تعمیر ومرمت تشخیص
[ صفحه 202]
داده نشد بر حسب تقاضای بانی مرحوم طاهری طاب ثراه دستور داد در وسط و پیشانی سر در نام مبارك حضرت ثامن الائمه علیه آلاف التحیه را به شكلی كه هم اكنون در سر جلوه گر است با دو بیت از غزلی كه منسوب به خواجه شیراز است بنویسند كه فعلا چون مهر تابان به شرح زیر نمایان و چشم بیننده را روشن تر از روشن می سازد:
در وسط سر در به خط نستعلیق جلی نوشته شده:
السلطان ابوالحسن علی بن موسی الرضا (ع)
در سمت جنوب سر در
قبر امام هشتم و سلطان دین رضا
در سمت شمال سر در
از جان ببوس و بر در آن بارگاه باش
در سمت جنوب سر در
امروز زنده ام به ولای تو یا علی
در سمت شمال سر در
فردا به روح پاك امامان گواه باش
این خطوط به خط مرحوم میرزا غلامحسین كیمیا قلم كتیبه نویس آستان قدس است كه به منصب موید دفتری آستان قدس مفتخر و از خوشنویسان نستعلیق سال های اخیر است كه آثارش در رواق های مباركه و صحنین مقدس زیاد به چشم می خورد.
به محاذات نوشته های مذكور آیه مباركه نور تا بكل شی علیم روی كاشی معمولی با خط شبیه به نسخ و مخلوطی از ثلث نوشته شده و در آخر كتیبه رقم طاهر الرضوی 1340 دیده می شود (یادآوری استاد محترم آقای هروی در حدیقة الرضویه كه به سال 1324 شمسی چاپ شده در پیشانی این سر در همان رباعی میرزا سعید خان وزیر را مرقوم داشته اند در صورتی كه 24 سال جلوتر رباعی مذكور حذف و به جای آن نام مبارك حضرت به شرح بالا نوشته شده بوده است).
مرحوم میرزا طاهر رضوی مصنع التولیه یكی از هنرمندان متدین و مسلمانی با اخلاص و ساعت ساز آستان قدس رضوی بود كه خط نسخ و ثلث را خوب می نوشت و در امور ساعت سازی و سایر هنرهای مستظرفه وارد بود و اشعاری در مراثی ائمه طاهرین سلام الله علیهم اجمعین دارد كه به چاپ رسیده است.
(كلمه مباركه الله كه در سر طوق گنبد جامع گوهرشاد نصب است و از اطراف دیده می شود از هنر نمائی های این مرد است كه از آهن تهیه كرده است).
باید خداوند منان را شاكر بود كه كتیبه درونی این ایوان كه به خط زیبای ثلث و از كاشی های معرق دوره صفوی با متن سفید و زمینه لاجوردی است و از جنوب داخل ایوان شروع و قسمت شرقی و شمالی ایوان را به این حدیث شریف طی می كند: از حوادث دوران صدمه ای ندیده است.
[ صفحه 203]
عن جابر بن عبدالله الانصاری رضی الله عنه قال لما نزل قوله تعالی یا ایها الذین آمنوا اطیعوا الله و اطیعوا الرسول و اولی الامر منكم قلت یا رسول الله قد عرفنا الله و رسوله فمن اولی الامر الذین قرن الله طاعتك بطاعتهم فقال صلی الله علیه و آله هم خلفائی یا جابر و ائمة المسلمین بعدی اولهم علی بن ابیطالب ثم الحسن ثم الحسین ثم علی بن الحسین ثم محمدبن علی المعروف فی التورة بالباقر السید البار الامین و ستدركه یا جابر فاذا لقیته فاقرأه السلام منی ثم الصادق جعفر بن محمد ثم موسی بن جعفر ثم علی بن موسی ثم محمدبن علی ثم علی بن محمد ثم حسن بن علی ثم محمدبن الحسن و اكفنی محمد سمری طاهر الرضوی. تعمیر شد 1340 و بقیه این حدیث شریف ذیلا درج می شود:
قال جابر فقلنا یا رسول الله فهل لشیعته انتفاع فی غیبته به فقال صلی الله علیه و آله و الذی بعثنی بالنبوة انهم یستضیئون بنوره و ینفعون بولایته فی غیبته كانتفاعهم بالشمس و ان تخللها السحاب یا جابر هذا مكنون سرالله و مخزون علم الله فاكتمها الاعن اهله كتبه راجیا الی الله عنایت الله.
در تیزه زیر طاق ایوان مذكور كه به دو طرف سرازیر شده مرقوم رفته است و بالتمام كاشی معرق به خط سفید و زمینه لاجوردی است كه قطعا مربوط به دوره شاه عباس ثانی است.
زیرا به طوری كه ملاحظه می شود نویسنده این كتیبه عنایت الله است و این عنایت الله همان كسی است كه كتیبه ایوان بازار معروف نقره سازها واقع در شرق صحن عتیق را كه جنب غرفه راهرو نقاره خانه است و به بست پائین خیابان می رود در سال 1059 نوشته است و كلمات و حروف و اسلوب هر دو خط با یكدیگر مطابقت كلی دارد.
در بالای در چوبی این ایوان كه به صحن مقدس عتیق داخل می شود سطور ذیل روی سنگ مرمر یكپارچه ای كه برجسته كنده كاری شده دیده می شود.
امر بتجدید هذا الباب المبارك العباسی السلطان الاعظم و الخاقان الاكرم و مالك رقاب الامم مولی ملوك العرب و العجم السلطان بن السلطان بن السلطان و الخاقان بن الخاقان بن الخاقان ابوالمظفر شاه عباس الثانی الموسوی الصفوی الحسینی بهادر خان خلد الله ملكه.
و با خط ریزتر به نستعلیق این جملات كنده كاری شده و به چشم می خورد.
[ صفحه 204]
به سعی ذره خاكسار علی قباد ایشیك آغاسی باشی حرم عالیه كتبه محمد رضا الامامی به معماری استاد محمد شریف ولد استاد عرب معمار شیرازی فی سنة 1077.
تذكر: (ایشیك آغاسی باشی - یعنی سر داروغه دیوانخانه اندرون بزرگ شاه).
در اینجا از كلمات امر به تجدید هذا الباب باید استفاده كرد كه قبل از به كار گذاشتن این در در دیگری بوده كه به مرور ایام و سوانح دوران شكسته و مندرس بوده است كه در سال 1077 تجدد شده و به حمد الله از تاریخ نصب این در كه تا زمان حاضر سیصد و هشتاد سال گذشته با اتفاقات گوناگون كه رخ نموده رخنه ای بر آن وارد نشده است.
پس به این استناد (كه چون دری چوبی با انواع پیش آمدها سیصد سال به حال اولیه باقیمانده) می توان گفت اصل بنای سردر و درب قبلی مربوط به دوره صفوی نبوده و سال های قبل از آن تاریخ یعنی در دوران امیر علیشیر نوائی و به همت والای او كه در حدود سال های 870 قمری می زیسته بنیان شده است كه راجع به این موضوع به خواست خداوند كریم و توجه حضرت ولی نعمت اعظم ارواحنا فداه در كتابی كه در دست نگارش دارم مراتب را مستدلا روشن و به عرض خواهم رسانید.
در دیوار شرقی داخل این ایوان به طرف راست در ورودی به صحن مقدس سنگ مرمری به طول تقریبی یك متر و نیم و عرض تقریبی 60 تا 70 سانتیمتر نصب است كه اطراف آن كاشی كاری معمولی است و روی سنگ مذكور این مطالب به خط زیبای محمد الموسوی صنیع التولیه كتیبه نویس رواق مطهر و برجسته كنده كاری شده است.
در عهد دولت جاوید مدت بندگان اعلی حضرت اقدس شاهنشاه اسلامیان پناه السلطان بن السلطان بن السلطان بن السلطان و الخاقان بن الخاقان بن الخاقان بن الخاقان السلطان مظفرالدین شاه قاجار خلد الله ملكه و اوان صدارت حضرت مستطاب اجل امجد اشرف افخم اكرم میرزا علی اصغر خان صدراعظم دام ظله العالی این چاكر دربار معدلت مدار و حاجب آستان قدس سر كار فیض آثار محمد رضا صدیق الدوله متولی باشی بر حسب امر قدر قدرت ملوكانه به تعمیر و تنظیف صحنین مبارك و نهر خیابان علیا و سفلی و احداث طاحونه و چراغ ها و طارمیهای كنار نهر پرداخت و به خیابان مظفریه موسوم ساخت فی شهر رجب المرجب 1317 كتبه محمد موسوی صنیع التولیه [1] .
متأسفانه از این آثار خیریه كه مرحوم صدیق الدوله در سنگ مزبور به یادگار گذارده
[ صفحه 205]
فقط طاحونه اش (آسیا) تا سال 1344 قمری باقی بود. فعلا در بالا خیابان نا رسیده به گل كاری كوچه ای است كه رو به روی آسیای مزبور بوده و بدین جهت به كوچه سر آسیا مشهور است) در این سال آقای مهام شهردار مشهد به عنوان زیبائی نهر خیابان و شهر طاحونه مزبور را خراب كرد لكن از طارمیها بنده از طفولیت آثاری ندیده ام و نام خیابان هم هیچ گاه موسوم به مظفریه نگردید و به همان نام بالا خیابان تا كنون باقی و گاهی هم به نام خیابان نادری خوانده و گفته می شود.
در طرف در ورودی به صحن عتیق (یعنی حد شرقی ایوان مزبور) سنگ مرمر بسیار عالی و یكپارچه دیگری نصب است كه اطراف آن نیز كاشی كاری است و این اشعار نغز كه گوینده آن مرحوم صبوری ملك الشعراء آستان قدس (پدر مرحوم ملك الشعراء بهار) و نویسنده آن مرحوم میرزا ابوالقاسم خوشنویس باشی آستانه مقدسه به منبت محمد تقی موسوی است به خط نستعلیق فوق العاده زیبائی برجسته كنده كاری شده است كه در نوع خود بی نظیر یا لااقل كم نظیر است.
جنات تجری من تحتها الانهار
در حریم زاده موسی كه خاك درگهش
چون دم عیسی بن مریم شد شفا بخش علیل
آن كه بر دربار او از بهر حاجت روز و شب
جسته مرد و زن پناه و گشته انس و جان دخیل
در زمان شاه خورشید افسر جمشید جاه
كز شهانش در عدالت نیست نوشروان عدیل
شاه پیل افكن مظفرشه كه روزگار زار
زخم تیغ تیز او را بر نتابد پشت پیل
و اندران دوران كه اقلیم خراسان را جمال
شاهزاده داده چون فردوس از خلق جمیل
نیرالدوله سر نام آوران سلطان حسین
آنكه آمد دوده قاجار را خیر السلیل
با دل دریا نوالش بحر را گویم لئیم
با كف دینار بارش ابر را خوانم بخیل
فخر ابناء سلاطین است از نسل و نژاد
تاج اولاد خواقین است از اصل اصیل
خواست چون ماند بدین درگاه از او آثار خیر
كایزد باقی بقای جمله را بادا كفیل
كوه ها از خمت والای خود بركند و راه
سهل بر ابناء ثروت كرد و ابناء السبیل
در شریف آباد كرد این شه نژاد با شرف
شاه راه مستقیم آن سنگلاخ مستطیل
سلسبیلی كرد جاری پس در این دربار قدس
كش طبیعت همچو كافور و مزاجش زنجبیل
در چنین صحنی كه آمد از طراوت چون بهشت
سلسبیلی این چنین بایست جاویدان سبیل
[ صفحه 206]
گر سكندر سوی این عین الشرف می برد راه
خضر آمد جان عین الحیوة او را دخیل
آتش اندوه و غم بر دل كند آن آب سرد
چون ز آب رحمت آتش، بر تن و جان خلیل
این یكی كارش كزو دایم رضا بادا رضا
كارهای دیگرش را نیز بشمر زین قبیل
كشوری ز اجرای آب این شهریار آباد كرد
در دو عالم پاك یزدانش دهاد اجر جزیل
الغرض تاریخ سالش را صبوری مصرعی
جستجو می كرد از طبع روان تر ز آب نیل
سر برآورد از میان چون آب شد تاریخ سال
در بهشت آمد سبیل آب زلال سلسبیل
گر دگر تاریخ می خواهی روان مانند آب
یكهزار و سیصد است و بیست اندر بارس ئیل
مرحوم میرزا محمد كاظم صبوری ملك الشعراء آستان قدس پدر مرحوم محمد تقی ملك الشعراء بهار استاد دانشگاه تهران است كه در سال های 1326 شمسی 1367 قمری به وزارت فرهنگ منصوب و در اردیبهشت سال 1330 شمسی بدرود حیوة گفت.
شریف آباد در سی كیلومتری (پنج فرسخی مشهد واقع است كه كتل آن ضرب المثل خراسانی ها است این راه كه بیش از 24 كیلومتر آن در كوهستان واقع شده از راه های بسیار قدیمی مشهد و طوس است، چون عبور و مرور كاروان از این راه به صعوبت انجام می شد در 1320 قمری یا 1280 شمسی به همت و پول نیرالدوله تسطیح و مرمت گردید و بعدا برای اینكه این راه اتومبیل رو گردد در سال های 1340 - 1336 قمری از مشهد تا شاه تقی مرمت و سنگ فرش گردید كه آثار سنگ فرش مستحكم آن هم اكنون باقی و برقرار است.
و لكن به واسطه فراز و نشیب ها و پرتگاه ها و گردنه ها اكثرا اتومبیل ها نمی شد راه را بدون سانحه ای طی كنند و هر آن بیم خطر و تصادف می بود لذا در سال های 1312 - 1311 شمسی این راه متروك شد و راه جدید مشهد تهران از طریق خواجه اباصلت و سنگ بست به قریه باغچه و دلبران به شاه تقی كه دو راهی تربت و تهران است به وسیله وزارت راه كشیده شد گرچه این راه قریب سی و پنج شش كیلومتر دور شده اما چون كوهستانی نیست خطراتی نداشته و در آتیه نیز نخواهد داشت.
و اما آب قنات موضوع قصیده
این آب همه جا از سمت شمالی خیابان علیا جریان داشت و در هر دویست سیصد متر فاصله تلمبه ای دستی روی چاه های آن نصب شده بود كه به مصرف شرب اهالی می رسد و سپس برای زیبائی خیابان
[ صفحه 207]
و شرب و وضوی زوار به صحن عتیق وارد می شد ابتدا به چهار حوض اطراف سقاخانه نادری می ریخت و سپس به پائین خیابان می رفت.
متأسفانه از سال های 1312 شمسی به بعد چون این قنات و قنوات درویش بیگ و آصف الدوله و ركن الدوله به اجاره شهرداری مشهد واگذار شد بر اثر عدم توجه به لایروبی و ثنقیه و بالاخره كسر و نقصان آب های زیرزمینی آب آن خشك و مجرای ورود آب به صحن مقدس نیز در سال 1327 خورشیدی به علت تغییر تسطیح صحن مقدس عتیق و نهر خیابان (كه در جای خود بحث خواهد شد) مسدود و مجاری داخلی شهر نیز از بین رفت.
بالجمله اشتهار این سردر به سر در ساعت به شرح زیر است:
ساعت بزرگی به سال 1319 قمری 1278 شمسی مظفرالدین شاه قاجار تقدیم آستان مقدسه داشته بود كه از چهار سوی اوقات را می نمود و زنگ آن به طوری پر صدا و جالب بود كه شب ها تمام فضای شهر مقدس مشهد را فرا می گرفت ساعت مزبور روی این ایوان و ایوان داخل صحن مقدس عتیق بود. ساعت مذكور به سال 1336 خورشیدی در زمان نیابت تولیت آقای دكتر شادمان به صحن نو انتقال یافت كه هم اكنون ما بین ایوان جنوبی صحن نو و نمای شمالی موزه آستان قدس به همان هیئت و شكل سابق به كار گذارده شده النهایه رو كش آهنی سرخ رنگ آن كه در اثر شصت سال تابیدن آفتاب و بارش باران اسقاط شده بود بعد از نصب در محل فعلی تجدید آهن كوبی شد و به رنگ سربی فعلی در آمد. و اما به جای ساعت مزبور ساعت فعلی را كه صفحه آن به فارسی نوشته شده در زمان نیابت تولیت آقای محمود بدر به سال 1327 شمسی كه این جانب ریاست بودجه آستان قدس را داشتم از انگلستان خریداری نمودند و ارزش آن از بودجه آستان مقدسه پرداخت گردید.
این ساعت در سال 1336 شمسی در محل ساعت قبلی نصب شد و اطراف آن به شكل بسیار زیبائی كه هم اكنون مورد ملاحظه همگان است به وسیله استادان كاشی ساز خراسانی به كاشی معرق ساختمان گردید كه جدا می توان گفت از نفایس كاشی كاری این عصر به شمار می رود و تا حدی بر معرق سازی عصر صفوی رجحان دارد.
بر درب نقره طرف صحن قدیم رضوی نوشته است:
من سره ان یری قبرا برؤیته
یفرج الله عمن زاره كربه
فلیأت ذالقبر ان الله اسكنه
سلالة من نبی الله منتجبه
[ صفحه 208]
بارگاه قدس رضوی بزرگترین مخزن و منبع درآمد كشور از یك طرف و بهترین موزه عالی بی نظیر كشور ایران می باشد كه ذخایر قیمتی آن روز افزون است و موقوفات و صدقات و هدایا مردم مسلمان به پیشگاه حضرت امام رضا علیه السلام همه روزه طبق آمار و صورت حساب ماهیانه آستان قدس روی هم انباشته و توده و تراكم می گردد كه باید به نام بزرگترین صدقات جاریه اسلامی در كشور ایران نام برد و گفت این سرمایه بی نظیر موجب افتخار و ذخایر ارزنده ملت اسلام است.
كشورهای راقیه برای به دست آوردن ارز رقاصان و هنرمندان و دغلان و بی سر و پایان را برای مسخره گی آماده می سازند و به آن ها مدال افتخار می دهند كه ارز به كشور انگلیس بیاورند.
ملت اسلام با داشتن بزرگترین شخصیت های آسمانی كه مزار و بارگاهشان مطاف میلیون ها مردم مسلمان است روزانه ارز زوار خارجی را بر ذخایر كشور می افزایند و افراد مسلمان ارزنده ترین اموال و اثاثیه خود را تقدیم این آستان نموده مخزن بی نظیر موقوفات آستان رضوی را تكمیل می نمایند و نظر سیاهان و مورخین جهان را جلب می نمایند.
ما را عقیده بر این است كه باید موقوفات امام رضا علیه السلام را در اسلام یكی از بزرگترین مركز جاری جهان بشریت شناخت كه از روی عقیده و ایمان خالص ترین اموال پاك مردم و اشیاء گرانبهای آن ها تمركز می یابد.
ما درباره صدقات اسلام كه بزرگترین صدقات بشری می توان به حساب برد صدقات قربانی حج را می شناسیم و مكرر در روزنامه ندای حق نوشته ایم كه باید مسلخ بزرگ و سرد خانه عظیم و كارخانه بزرگ كنسروسازی در منی تهیه شود كه بتواند از یك میلیون و نیم گوسفند ملیاردها جعبه كنسرو تهیه كند به جهان اسلام و بینوایان غیر مسلمان در سال صدقه بدهد.
كنیز حضرت گفته:
سعیا لطوس و من اضحی بها قطنا
من عترة المصطفی ابقی لنا حزنا
اعن اباالحسن المأمون ان له
حقا علی كل من اضحی بها شجنا
در حضرت شه چه گفت باید لبیك
این جا نه سلام رسم باشد نه علیك
این وادی قدس است نگهدار ادب
این عرش مقدس است فاخلع نعلیك
[ صفحه 209]
[1] توضيح اين كه از نظر تاريخي اين عبارات را آورده ايم.